પોતાના ગામ અને દેશ છોડીને જેઓ બહાર આવી વસ્યા છે, તેમણે ઘણો સંઘર્ષ વેઠ્યો જ છે. પોતાનું ગામ, શહેર અને પરિવાર છૂટે, પણ બાળપણ ના છૂટે. અહીં, ભારતથી દૂર જન્મેલા બાળકોને આ મિડલ ક્લાસની વાતો કદાચ વિચિત્ર લાગે, પણ રસપ્રદ તો લાગશે જ! આજે હું ભારતનાં એ જ મિડલ ક્લાસ ઘરની વાત લઈને આવ્યો છું, જ્યાં મોટાભાગનાં આપણે સૌ મૌટા થયા છીએ.
દોસ્ત, ક્યારેક વિચાર્યું છે કે આપણું મધ્યમવર્ગીય જીવન એટલે શું? એ ફક્ત પૈસાની ખેંચતાણ નથી, પણ દરેક પરિસ્થિતિમાં ખુશી શોધવાની, જુગાડ કરવાની અને જીવનને ભરપૂર જીવવાની એક અનોખી કળા છે. ચાલો, આજે આપણે આપણા એ પ્રિય મધ્યમવર્ગીય ભારતીયોની કેટલીક રસપ્રદ આદતો અને વાતો પર હળવી નજર ફેરવીએ, જેમાં ડહાપણ અને વિનોદનો અનોખો સંગમ છે. તો ચાલો, હેવ ફન!
કરકસર અને સંતોષ: આપણી રોજિંદી ટેવોનું ડહાપણ
ક્યારેક વિચાર આવે છે કે આપણે મધ્યમવર્ગીય લોકો ખરેખર અર્થશાસ્ત્રની જીવંત પાઠશાળા છીએ! ટૂથપેસ્ટની છેલ્લી ધાર સુધી નિચોવીને વાપરવાની કળા એ કોઈ સામાન્ય વાત નથી, એ તો બતાવે છે કે આપણે એક પણ ટીપું વેડફવા તૈયાર નથી. આપણા માટે એ ફક્ત ટૂથપેસ્ટ નથી, પણ ‘પૈસો વસૂલ’ કરવાની કળાનું પ્રતિક છે. અને હા, જૂના કપડાંમાંથી બનતા ‘નવા’ પોતાં! એ માત્ર કરકસર નથી, એ તો પર્યાવરણ પ્રત્યેનો આપણો અનોખો પ્રેમ છે. આજના જમાનામાં ‘રીસાયકલ’ અને ‘અપસાયકલ’ શબ્દો ભલે નવા હોય, પણ આપણે તો પેઢીઓથી આ ‘જ્ઞાન’ જીવીએ છીએ.
કોઈ હોટલમાં રોકાઈએ ત્યારે મળતી નાનકડી સાબુની ટિકડી કે શેમ્પૂની બોટલ આખો મહિનો ચાલે એ તો આપણું ‘ફ્રી શાવર રેશન કીટ’ કહેવાય! એને ફેંકી દેવાનો તો વિચાર પણ ન આવે. અને સ્કૂલના પુસ્તકો પર અખબારના કવર ચઢાવવા? એ તો જાણે આપણી ભારતીય સંસ્કૃતિનું એક અભિન્ન અંગ છે – એકસાથે કરકસર, પર્યાવરણની કાળજી અને પુસ્તકોની સુરક્ષા! ભાઈ વાહ!
શાકભાજી લેતી વખતે મફતમાં કોથમીર-મરચાં માંગવા એ તો આપણો જન્મસિદ્ધ અધિકાર છે. શાકવાળા ભાઈને જો આપણે ‘ફ્રી ધાણા-મરચાં’ ન માંગીએ, તો આપણને જ અધૂરું લાગે! ભલેને પછી ઘરે દસ કિલો ધાણા પડ્યા હોય, પણ ‘માગીને’ લીધેલાની મજા જ કંઈક અલગ હોય છે. ડુંગળીના ભાવ આસમાને હોય ત્યારે પણ જો શાક સસ્તું મળે, તો ઝોળી ભરી લઈએ. અને પેટ્રોલનો ભાવ વધવાનો હોય ત્યારે એક-બે લિટર વધારે ભરાવી લેવા? આ તો ‘ડિમાન્ડ-સપ્લાય’ અને ‘ફ્યુચર ટ્રેડિંગ’નો જીવંત પાઠ છે, જે આપણે કોઈ MBA કર્યા વગર જ શીખી ગયા છીએ!
‘ઓલ્ડ ઇઝ ગોલ્ડ’: રીયુઝ અને રીસાયકલના માસ્ટર્સ!
આપણી મધ્યમવર્ગીય પરિવારોની બીજી એક ખાસિયત એટલે રીયુઝ અને રીસાયકલ કરવામાં માસ્ટરી. યાદ છે, કોઈના લગ્નમાં આવેલી ગિફ્ટનું ચમકદાર રેપિંગ પેપર સાચવીને, કોઈ બીજાના પ્રસંગે વાપરવાનું? એ આપણી બચત કરવાની અનોખી રીત છે. આપણા ઘરોમાં કાચના શોકેસમાં ગોઠવેલા મોંઘાદાટ ક્રોકરીના સેટ! એ મહેમાનો આવે ત્યારે જ બહાર નીકળે, બાકી તો કાચના કબાટમાં ‘આરામ’ ફરમાવે – જાણે કોઈ કિંમતી જવેલરી હોય! અને પ્લાસ્ટિકની થેલીમાં બીજી પ્લાસ્ટિકની થેલીઓ સાચવવાનો અનોખો શોખ! આ બધું જોઈને થાય કે ખરેખર, જે કદર કરે, એને જ વસ્તુઓ મળે ને!
મોટા ભાઈ-બહેનના કપડાં, પુસ્તકો અને સાયકલ નાના ભાઈ-બહેન વાપરે, એ તો આપણે ત્યાં સામાન્ય વાત છે. આ દર્શાવે છે કે આપણે વસ્તુઓની કદર કેટલી કરીએ છીએ અને સંબંધોમાં વહેંચાવાની ભાવના કેટલી ઊંડી છે. એરલાઈન ટેગ્સવાળી બેગ લઈને ફરવું એ તો જાણે ‘વિમાનમાં જઈ આવ્યા’નું બિરુદ છે, જે વર્ષોસુધી બેગ પર શોભાયમાન રહે – જાણે આપણો પાસપોર્ટ જ ન હોય!
નાના સુખોમાં મોટી ખુશી: ગુજરાતી મધ્યમવર્ગનો જીવન મંત્ર
જૂની શેમ્પૂની બોટલો, સોડા કે બિસ્લેરીની બોટલોને પાણી છાંટવાના સ્પ્રે તરીકે વાપરવી, કે પછી ‘બાય વન ગેટ વન’ ઓફર જોઈને સુપરમાર્ટમાં પડાપડી કરવી - આ બધું જોઈને થાય કે જીવનની સાચી મજા તો આ નાના નાના આનંદમાં છે. પાણીપુરી ખાધા પછી ‘સુકી પુરી’ માંગવાનો જન્મસિદ્ધ અધિકાર તો માત્ર એક ગુજરાતી જ સમજી શકે! એ પુરીનો સુકો સ્વાદ, જાણે આખા દિવસનો થાક ઉતારી દે!
ટેક્સી કે રિક્ષા કરવાને બદલે ચાલીને જવાનું પસંદ કરવું, કે પછી એક હેડફોન ખરાબ થાય તો પણ બીજા છેડાથી કામ ચલાવી લેવું – આ બધું આપણી કરકસર અને સંતોષ વૃત્તિ દર્શાવે છે. ‘એક પગથિયું ઊતરી શકાય તો શું કામ લિફ્ટ વાપરવી?’ – આ આપણો જીવન મંત્ર છે! બાળકો માટે અલગ બેડરૂમ ન હોવા છતાં, એક જ રૂમમાં હળીમળીને, રમતા-ઝગડતા અને એકબીજાનો ખ્યાલ રાખતા પરિવારો જોઈને થાય કે આ જ તો છે સાચી ‘ફેમિલી વેલ્યુ’ અને આ જ તો છે સાચી સંપત્તિ! તૂટેલી વસ્તુઓને ફેવિક્વિકથી રિપેર કરવી એ નવું ખરીદવા કરતાં વધુ સંતોષ આપે છે. ટામેટાં, કેરી કે ચણાનું અથાણું બનાવીને બારે માસ માણવું એ પણ આપણા જીવનનું એક અભિન્ન અંગ છે – દરેક સિઝનનો સ્વાદ આપણે બારેમાસ માણીએ છીએ! અને નવા કપડાં માત્ર નવા વર્ષે, પ્રવાસે જતી વખતે કે ફિલ્મ જોવા જતી વખતે જ પહેરવા – આ બધી બાબતો આપણી સાદગી અને વ્યવહારિકતા દર્શાવે છે. આપણા માટે કપડાં એ ‘ઉત્સવ’ છે, રોજિંદી ફેશન નહીં.
મિત્રો, આપણે ભલે ગમેતેટલા આગળ વધીએ, પણ આપણા મધ્યમવર્ગીય જીવનના આ સંસ્મરણો હંમેશા આપણા દિલમાં એક ખાસ સ્થાન ધરાવશે. એમની સાદગી, એમની હિંમત, એમની કરકસર અને દરેક પરિસ્થિતિમાં ખુશ રહેવાની એમની વૃત્તિ - આ બધું પ્રેરણાદાયક છે.
આશા છે કે તમને પણ આ લેખ વાંચીને તમારા પોતાના કે આજુબાજુના સંસ્મરણો તાજા થયા હશે.
