ચૂંટણી આયોજનમાં પરિવર્તનની પહેલ

ભારતમાં ચૂંટણી પંચે ભલે બહુ વિલંબથી, પણ એક સ્તુત્ય પગલું ભરવાની દિશામાં આગેકૂચ કરી છે. પંચે દેશમાં લોકસભા અને વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ એક સાથે કરાવવાનો વિચાર વહેતો મૂક્યો છે. આ એક એવો વિચાર છે જેનો અમલ દેશની રાજકીય વ્યવસ્થામાં ધરમૂળથી પરિવર્તન લાવી શકે તેમ છે. ભારતમાં પાંચેક દસકાથી લોકસભા અને વિધાનસભા ચૂંટણીઓ માટેનો કંઇક એવો શિરસ્તો ગોઠવાઇ ગયો છે કે દેશમાં લગભગ દર છ મહિને કોઇને કોઇ ચૂંટણી યોજાય છે. લોકસભા ચૂંટણીના પરિણામો જાહેર થયાથી માંડીને અત્યાર સુધીમાં મહારાષ્ટ્ર, હરિયાણા, ઝારખંડ, જમ્મુ અને કાશ્મીર તેમ જ દિલ્હી વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ યોજાઇ ચૂકી છે. મતલબ કે દસ મહિનાના ગાળામાં ચાર વિધાનસભા ચૂંટણી. હજી તો કેન્દ્રીય ચૂંટણી પંચના અધિકારીઓએ હાશકારો નથી અનુભવ્યો અને પ્રચારમાં દોડધામ કરીને થાકેલા નેતાઓનો શ્વાસ હેઠો બેઠો નથી ત્યાં બિહાર વિધાનસભા ચૂંટણીનું કાઉન્ટ ડાઉન શરૂ થવાની તૈયારીમાં છે. રાજ્યમાં આગામી ૧૫ નવેમ્બરે વિધાનસભાની મુદત પૂરી થાય છે એટલે છ મહિનામાં ચૂંટણી યોજાવી નિશ્ચિત છે. આના ચારેક મહિના પછી પશ્ચિમ બંગાળ, તામિલનાડુ અને કેરળમાં ચૂંટણીના બ્યૂગલ ગાજશે.
આ બધું જોતાં તો એવું જ લાગે કે સરકારોથી માંડીને રાજકીય પક્ષોનો અડધોઅડધ સમય ચૂંટણી મુકાબલામાં જ વીતી જતો હશે. જરા રાજસ્થાન, મધ્ય પ્રદેશ અને છત્તીસગઢના ઉદાહરણ પર નજર ફેરવો, તમને બધું સમજાઇ જશે. આ રાજ્યોમાં ડિસેમ્બર ૨૦૧૩માં વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ યોજાઇ. આ પછી એપ્રિલ-મેમાં લોકસભા ચૂંટણી આવી અને ત્યાર બાદ નગરપાલિકા અને પંચાયતોની ચૂંટણીઓ. જે તે પક્ષની રાજકીય તાકાતનો અંદાજ આપતી અગ્રણી સહકારી સંસ્થાઓની ચૂંટણી પણ યોજાઇ અને માર્કેટિંગ યાર્ડની ચૂંટણીઓ માટે પણ મતદાન થયું. વચ્ચે વળી વિધાનસભાની પેટા-ચૂંટણીઓ યોજાઇ ગઇ તે અલગ. મતલબ કે ૧૬ મહિનામાં ચારથી પાંચ ચૂંટણી માટે અલગ અલગ મતદાન થયું. આમાં સૌથી રસપ્રદ બાબત તો એ છે કે આ ૧૬ મહિનામાંથી આઠ મહિના તો રાજ્યમાં એક યા બીજા સમયે, એક યા બીજા સ્થળે ચૂંટણી પંચની આચારસંહિતા જ લાગુ રહી. આ દિવસોમાં ન તો કોઇ નીતિવિષયક સરકારી નિર્ણયો જાહેર થઇ શકે કે ન તો કોઇ પ્રજાલક્ષી કામગીરીનો પ્રારંભ. સરકારી તંત્ર લગભગ સુસ્ત રહ્યું, અને તે પણ સત્તાવાર!
દેશમાં દસેક મહિના પહેલાં થયેલી લોકસભા ચૂંટણીઓમાં જ સરકાર, રાજકીય પક્ષો અને ઉમેદવારોએ ચૂંટણી પર કરેલા ખર્ચનો સરવાળો ૩૦ હજાર કરોડ રૂપિયાના આંકને વટાવી ગયો હોવાનું અનુમાન છે. હવે જરા હિસાબ કરો કે લોકસભા, વિધાનસભા, નગરપાલિકાઓ અને પંચાયતોની અલગ અલગ ચૂંટણીઓ યોજવા પાછળ કેટલા નાણાં અને માનવશક્તિ ખર્ચાતા હશે. રાજ્યવાર ખર્ચનો આંકડો માંડવામાં આવે તો પણ ચૂંટણી ખર્ચનો આંકડો સ્હેજેય કરોડોમાં પહોંચી જાય. સંસદીય સમિતિએ લોકસભા અને વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ એક સાથે યોજવા માટેની કવાયત શરૂ કરી છે, પરંતુ જો તેમાં નગરપાલિકાઓ અને પંચાયત ચૂંટણીઓને પણ જોડી દેવામાં આવે તો દેશની રાજકીય તસવીર બદવાની આશા રાખી શકાય છે.
લોકસભાથી માંડીને વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ ત્રણ મહિનામાં સંપન્ન થઇ જાય પછીના પોણા પાંચ વર્ષ સરકારનું કામ ચાલ્યા કરે. સમય અને નાણાંમાં બચત ઉપરાંત વારેઘડીએ ચૂંટણી આચારસંહિતાની અડચણ પણ નહીં. આમ જોઇએ તો આ પ્રકારના આયોજનમાં કંઇ નવું પણ નથી. ૧૯૫૨થી ૧૯૬૭ સુધી દેશમાં આ પ્રકારે જ ચૂંટણીઓ યોજાતી હતી અને ભવિષ્યમાં પણ આવું આયોજન થઇ શકે તેમ છે - જો સરકાર, ચૂંટણી પંચ અને તમામ રાજકીય પક્ષો સાથે મળીને સર્વસંમતિ સાધી શકે તો. રાજકીય પક્ષોની વચ્ચે કેટલાક મુદ્દે અસંમતિનો સૂર ઉઠવો ભલે લોકતંત્રનું આગવું લક્ષણ ગણાતું હોય, પરંતુ કેટલાક મુદ્દા એવા પણ હોય છે કે જેમાં વ્યક્તિગત પસંદ-નાપસંદ, ગ્રહો-પૂર્વગ્રહોને કોરાણે મૂકીને વ્યાપક રાષ્ટ્રહિતમાં સંમતિ સધાવી જ જોઇએ. આ મુદ્દે સમયાંતરે અવાજ તો ઉઠતો રહ્યો છે, પણ આ માટે ગંભીર પ્રયાસ ક્યારેય થયા હોવાનું જાણમાં નથી. આ વખતે થયેલી પહેલમાં રાજકીય પક્ષોની સક્રિયતા જોવા મળે છે. દેશમાં એક સાથે ચૂંટણીઓ યોજવા માટે કાનૂનમાં જે કંઇ સુધારાવધારા જરૂરી હોય તે અગ્રતાના ધોરણે હાથ ધરીને ૨૦૧૯ની લોકસભા ચૂંટણી પહેલાં સંપન્ન કરી લેવા જોઇએ. દેશહિતમાં આ નિર્ણય જેટલો વહેલો અમલી બને તેટલો લાભકારક છે.