ભારત-અમેરિકા સંબંધોમાં સોનેરી પ્રકરણ

અમેરિકામાં પ્રમુખપદની ચૂંટણી આડે ભલે આંગળીના વેઢે ગણાય તેટલા દિવસો બાકી હોય, પરંતુ અમેરિકી વહીવટી તંત્રે ભારત સાથે ટુ પ્લસ ટુ મંત્રણા ટાળી નથી. વિશ્વના સૌથી શક્તિશાળી દેશના બે વરિષ્ઠ પ્રધાનો - વિદેશ પ્રધાન માઇક પોમ્પિયો અને સંરક્ષણ પ્રધાન માર્ક એસ્પર બે દિવસના ભારત પ્રવાસે પહોંચ્યા, નવી દિલ્હીમાં ભારતીય સમોવડિયાઓ એસ. જયશંકર અને રાજનાથ સિંહ સાથે મંત્રણાઓ યોજી અને બન્ને દેશોએ સંરક્ષણની દૃષ્ટિએ આગવું મહત્ત્વ ધરાવતા ‘ધ બેઝિક એક્સચેન્જ એન્ડ કો-ઓપરેશન એગ્રીમેન્ટ’ (BECA - ‘બેકા’) પર હસ્તાક્ષર પણ કર્યા. કરાર અંતર્ગત બન્ને દેશો એકબીજા સાથે સંરક્ષણ માહિતીની આપલે કરશે. જરૂર પડ્યે બન્ને દેશો લશ્કરી હેતુ માટે એકબીજાના ઉપગ્રહોનો ઉપયોગ કરશે. બન્ને દેશોએ ચીનની દાદાગીરી સામે અવાજ પણ ઉઠાવ્યો.
દ્વિપક્ષીય મંત્રણામાં ભારત-ચીન સીમા વિવાદ ઉપરાંત સંરક્ષણ સાધનો-શસ્ત્રોની ખરીદી, ઈન્ડો-પેસિફિક ક્ષેત્રમાં સહયોગ, સાઉથ ચાઈના-સીમાં ચીનનું અતિક્રમણ, ચીનને સુપરપાવર બનતા રોકવાના વ્યૂહ, કોરોના સામે લડવા મુદ્દે સહયોગ, કોરોના માટે વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઇઝેશનની ભૂમિકા, યુએનની કામગીરી, એચવન-બી વિઝા, આતંકવાદ સહિત અનેક મુદ્દા ચર્ચાયાના અહેવાલ છે. આ બધી રાજદ્વારી હલચલ સ્પષ્ટ સંકેત આપે છે કે વિશ્વના બે વિશાળ લોકતંત્રો વચ્ચેના સંબંધોમાં ઉત્તરોતર ઉષ્મા વધી રહી છે. સંભવતઃ આ જ કારણસર - છેલ્લા કેટલાય દિવસથી અમેરિકી પ્રમુખપદના જંગ પર નજર માંડીને બેઠેલા - આંતરરાષ્ટ્રીય રાજદ્વારી વિશ્લેષકો પણ પોમ્પિયો-એસ્પરના ભારત પ્રવાસ પર ફોકસ કરીને બેઠા હતા.
ઓસ્ટ્રેલિયા તથા જાપાન પછી ભારત એકમાત્ર એવું રાષ્ટ્ર છે જેની સાથે અમેરિકા ટુ પ્લસ ટુ ડાયલોગ યોજે છે. અમેરિકાએ ભારતને ‘મહત્ત્વના સંરક્ષણ પાર્ટનર દેશ’નો દરજ્જો પણ આપ્યો છે. તો શું ભારત દસકાઓ જૂના મિત્ર રશિયાને કોરાણે મૂકીને અમેરિકા ભણી ઢળી રહ્યું છે? અત્યારે તો આવું લાગતું નથી, અને આવું થવું પણ ન જોઇએ. ભારત-પાકિસ્તાન યુદ્ધ વેળા તો શક્તિશાળી રશિયા ભારતની પડખે રહ્યું જ હતું. આ સિવાય પણ તે સંરક્ષણથી માંડીને અવકાશ, ટેક્નોલોજી સહિત અનેક ક્ષેત્રે ભારતને મદદરૂપ બનતું રહ્યું છે. ભારત રશિયાના આ મિત્રપૂર્ણ વ્યવહારને ભૂલી જાય તેવું નગૂણું નથી. વળી, ભારત દસકાઓથી નોન-એલાયન મૂવમેન્ટ (‘નામ’)નું સમર્થક રહ્યું છે. અમેરિકા-રશિયા વચ્ચે શીતયુદ્ધ ચાલતું હતું તે અરસામાં ભારત-આફ્રિકા સહિતના દેશોએ કોઇ એક શક્તિશાળી દેશની તરફેણ કરવાના બદલે ‘સર્વમિત્ર’ બની રહેવાનો મધ્યમમાર્ગ અપનાવ્યો હતો.
ભારત-અમેરિકા વચ્ચેની ઐતિહાસિક ‘બેકા’ સમજૂતી ખરેખર તો ૨૦૦૨માં તત્કાલીન વડા પ્રધાન મનમોહન સિંહે અમેરિકા પ્રવાસ દરમિયાન રોપેલા બીજનું ફળ છે. તે સમયે ભારતે અમેરિકા સાથે ઉચ્ચ ટેક્નોલોજીથી માંડીને સંરક્ષણ ક્ષેત્રે આપલે માટે સંમતિ સાધી હતી. હવે સમજૂતી વાસ્તવિકતા બની છે. ભારત ભલે બિનજોડાણવાદી ચળવળનું સમર્થક રહ્યું હોય, પરંતુ સામે જો ચીન જેવો મેલી મુરાદ ધરાવતો ખંધો દેશ હોય તો આવા દેશને નાથવા અમેરિકા કે તેના જેવા શક્તિશાળી દેશ સાથે હાથ મિલાવવામાં કશું અયોગ્ય નથી. આજે સમય જ સબકા સાથ, સબકા વિકાસનો છે ને?!
આજે ચીને ભારત સાથે જોડાયેલી લદ્દાખ સરહદે પલિતો ચાંપ્યો છે અને ૧૯૬૨ બાદ પહેલી વાર ભારત-ચીન લગભગ યુદ્ધના આરે આવીને ઊભાં છે. બીજી તરફ, ચીને સાઉથ ચાઇના સી સહિતના વિસ્તારોમાં બીજા પણ કેટલાય મોરચા ખોલી નાંખ્યા છે. ચીન હોંગકોંગમાં લોકશાહી આંદોલનને દમન કરીને કચડી રહ્યું છે. તાઇવાનને પણ પચાવી પાડવાનો બદઇરાદો ધરાવે છે. આ ઉપરાંત કોરોના મુદ્દે ચીને આગોતરી ચેતવણી નહીં આપીને સમગ્ર વિશ્વને અભૂતપૂર્વ આરોગ્ય અને આર્થિક કટોકટીમાં ધકેલી દીધું છે.
આ અને આવા બધા કારણસર અમેરિકા કે ભારત જ નહીં, સમગ્ર વિશ્વમાં ચીન સામે નારાજગી અને કચવાટ છે. બેફામ બનેલાં ચીનને નાથવા માટે ભારત-અમેરિકાનો સહયોગ આવકાર્ય ગણી શકાય. આ જ સંદર્ભમાં ઓસ્ટ્રેલિયા પણ આ વખતે ભારત-અમેરિકા-જાપાનની જોઇન્ટ નેવલ એક્સરસાઇઝમાં જોડાવા સંમત થયું છે. ભારત અને અમેરિકા વચ્ચે અનેકવિધ મુદ્દે થયેલી મંત્રણાના રાતોરાત પરિણામ આવી જશે તેવું પણ નથી. અમેરિકા ભારતને શસ્ત્રો, ટેક્નોલોજી, સંવેદનશીલ નક્શાઓની આપ-લે સહિતની બાબતોમાં સહકાર આપે તે પ્રક્રિયા વર્ષોના વર્ષો સુધી ચાલતી રહેશે, પરંતુ ચીનના ઉધામાને અંકુશમાં રાખવા બે લોકતાંત્રિક દેશોની મુલાકાતનું આયોજન પણ નાનીસૂની બાબત નથી. આખરે રાજદ્વારી નીતિમાં ઘણુંખરું કામ વાસ્તવિક કામગીરી કરતાં સંકેતોથી ચલાવાતું હોય છે. ચીને પણ આ રાજદ્વારી સંકેત સમજી લેવો રહ્યો.