ઇમાનદાર

આજે તેને ઘરે પહોંચવા ઉતાવળ કરવી જરૂરી હતી. ઘરે પહોંચ્યા પછીના કામની યાદીમાં એકનો વધારો થયો હતો. શાળાએ પહેરી જવાનો એક જ ગણવેશ હતો. જે ધોવો પડે તેમ હતો. ગઇકાલે શાળાએથી ઘરે પરત ફરતાં એક ધાર્મિક ફૂલેકાંમાં ઉડાડાતાં અબીલ-ગુલાલ એના કપડાં ઉપર પડ્યા હતા. એણે સ્કૂલ ડ્રેસ બગાડી નાખ્યો હતો. ટીચરે એ ઠપકો આપતાં ટકોર કરી હતી કે આવો ડાઘડૂઘવાળો ગણવેશ પહેરીને વિદ્યાર્થી શાળાએ આવે તે શિસ્તભંગ ગણાય, આથી એણે ટીચરને કહ્યું પણ ખરું કે આવતીકાલે એ સ્વચ્છ ગણવેશ પહેરીને જ શાળાએ આવશે. વળી બીમાર મમ્મી માટે દવા લઇ જવાની હતી, ઘેર પહોંચી ગરમ પાણીના શેકમાં મદદ કરવાની હતી, મમ્મીનો સાડલો ધોઇ આપવાનો હતો અને નળ આવે તો પાણી પણ ભરવાનું હતું.
કામોની યાદી જોતાં ઘરે પહોંચવા ઉતાવળ હતી છતાંય એ લાચાર હતો. હજુ થોડીક ખારી સિંગ વેચાયા વગર ડબ્બામાં હતી એ વેચાય તો કાલે નવી તાજી ભરી શકાય. સિંગને ગરમ રાખવાની દોણીમાં બે-ત્રણ લાકડાના ટુકડા મૂકી તાપને સતેજ કર્યો. સાંજ પડવાને હજુ વાર હતી, ‘લો ગરમાગરમ ખારી સિંગ...’ની બૂમ પાડતો એ આગળ વધ્યે જતો હતો. ત્યાં કોઇએ બૂમ પાડી, ‘એ મુન્ના, સિંગ આપતો જજે.’ એણે પાછળ જોયું, બે બાળકો સાથે એના મમ્મી-પપ્પા બાજુમાં ઉભેલી મોટર પાસે ઉભા હતા: ‘મુન્ના, દસ રૂપિયાની સિંગ આપી દે’. મુન્નાએ સિંગ આપતાં કહ્યું, ‘સાહેબ, નવ રૂપિયા જ આપજો થોડીક ઓછી છે.’ સાહેબે સિંગનું પડીકું લઇ ૧૦૦ની નોટ મુન્ના સામે ધરી, પાછા આપવાના ૯૧ રૂપિયા જ મુન્નાનાં ગલ્લામાં ક્યાં હતા? દૂધના બાકી ૯૬ રૂપિયા એણે આજના વેપારમાંથી ચૂકવી દીધા હોવાથી પાછા આપવાના ૯૧ રૂપિયા એના ગલ્લામાં હતા જ નહીં. એ મૂંઝાયો.
‘સાહેબ, છુટ્ટા નવ રૂપિયા આપોને!’
‘છુટ્ટા નથી એટલે તો સોની નોટ આપી... કેમ?! તારી પાસે પાછા આપવા જેટલાય નથી? પાન-મસાલામાં વાપરી નાખ્યા હશે એમ જ ને?’
‘ના સાહેબ, એવું નથી... ને પાન, માવો, ફાકી ખાવાની આદત પણ નથી. ઘરખર્ચ કાઢતા અન્ય ખર્ચ કરવા જેટલો વધારો ય રહેતો નથી! આ તો આઠ દિવસના બાકી દૂધના ૯૬ રૂપિયા ચૂકવ્યા એટલે હવે ૫૦-૬૦ ગલ્લામાં છે. પણ આપને પાછા આપવા તો પૂરા ૯૧ જોઇએ તે નથી.’
‘તે ઘરખર્ચની જવાબદારી તારા ઉપર કેમ? પપ્પા, ભાઇ કે ઘરમાં અન્ય કોઇક કમાનાર તો હશે ને!’
‘ના સાહેબ, ત્રણેક વર્ષ પહેલાં હાર્ટએટેકથી પપ્પાનું મૃત્યુ થયું... હાલ હું અને મારા મમ્મી બે જ છીએ. પપ્પાના મૃત્યુ પછી મમ્મી પણ બીમાર જ રહ્યા કરે છે. દવા ચાલુ છે તો ય માંડ માંડ ઊઠી બેસી શકે છે.’
‘તો તો તારે આખો દિવસ સિંગ વેચવી પડતી હશે, નહીં? મમ્મીની દવા-સારવારને પહોંચી વળવા બહુ મહેનત કરવી પડતી હશેને?’
‘ના સાહેબ, હું આખો દિવસ ખારી સિંગ નથી વેચતો, મમ્મી ના પાડે છે. એ ભણાવવા માગે છે એ કહે છે ભણીગણીને નોકરી કરજે એટલે સવારે ભણવા જાઉં છું ને બપોર પછી ત્રણ - ચાર કલાક આ ધંધો કરી લઉં છું. કરકસરથી રહીએ એટલે અમારું ગુજરાન ચાલે છે. હું છઠ્ઠા ધોરણમાં ભણું છું અને બાકી સમયમાં આ ધંધો કરી લઉં છું. તો સાહેબ... એક મિનિટ, બાજુની દુકાનેથી છુટ્ટા કરાવી આવું એટલી વાર થોભો અને આ મારી પેટી અહીં મુકી જાઉં છું તે સહેજ જોજો...’
બે-ચાર દુકાને ફરી જ્યારે એ સોની નોટના છુટ્ટા લઇને આવ્યો ત્યારે પેલી મોટર, બાળકો કે કોઇ જ ત્યાં ન હતા. હા, એની સિંગની પેટી અને દોણી ત્યાં પડી હતી. મુન્નો થોડો ગભરાયો, હવે શું કરવું? પાછા આપવાના ૯૧ રૂપિયાનું શું કરવું? ઉતાવળ હતી છતાં પૈસા પાછા આપવા એણે રાહ જોઇ, પછી થાક્યાપાક્યા ઘરે આવીને મમ્મીને વિગતવાર વાત કરી. મમ્મી પણ મૂંઝાઇ, આ રૂપિયાનું હવે શું કરવું? છેવટે એવું નક્કી કર્યું કે જે જગ્યાએ એ લોકો ઉભા હતા ત્યાં આસપાસના કોઇ દુકાનદારને આ રકમ તે સાહેબને પહોંચાડવા આપી દેવી. બીજા દિવસે મુન્નાએ એક દુકાનવાળાને વિગતવાર વાત કરી ૯૧ રૂપિયા તેને સોંપી દીધા. માથેથી કોઇક વજનદાર પદાર્થનો ભાર ઓછો થયાની નિરાંત એણે અનુભવી.
ત્રણ-ચાર દિવસ પછી રોજિંદા ક્રમ અનુસાર ‘લો... ગરમાગરમ ખારી સિંગ’ એમ બૂમ પાડતો એ પોતાની ધૂનમાં ચાલ્યો જતો હતો ત્યાં પાછળથી કોઇકે એને બોલાવ્યો. ‘એ...ય ખારી સિંગવાળા છોકરા, ઉભો રહે...’ એ ઉભો રહ્યો. ‘તને પેલા દુકાનવાળા શેઠે બોલાવ્યો છે...’
તે પાછો ફરીને દુકાને પહોંચ્યો, દુકાનદારે એક મોટું બોક્સ આપતા કહ્યું, ‘મુન્ના, લે તેં જે સાહેબને ૯૧ રૂપિયા પાછા આપવા કહેલું એ તેમને પાછા આપી દીધા છે, પણ તે તારા માટે આ બોક્સ આપતા ગયા છે.’ મુન્નાએ બોક્સ લેવાની આનાકાની કરી, પણ દુકાનદારના ખૂબ જ આગ્રહને કારણે તેને બોક્સ લેવું પડ્યું.
ઘેર જઇ મમ્મીની પથારી પાસે બેસી બધી વાત કરી. બોક્સ ખોલ્યું તો અંદરથી ત્રણ જોડી શાળાનો ગણવેશ, ડઝન નોટબુક, કંપાસબોક્સ, છ બોલપેન - છ પેન્સિલ, સ્વામી વિવેકાનંદ, રમણ મહર્ષિ, મહાત્મા ગાંધી અને સરદાર પટેલના બે - બે પુસ્તકો ઉપરાંત ૧૦૦ - ૧૦૦ રૂપિયાની ૧૦ નોટો નીકળી, સાથે એક પત્ર હતો. મમ્મીએ એ વાંચ્યોઃ ‘મુન્ના, તારી ગરીબ સ્થિતિ માટેનું આ દયાભાવનું દાન નથી. ગરીબીમાં ય ગૌરવરૂપ પ્રામાણિકતાના પુરસ્કાર સ્વરૂપે આ નાનકડી ભેટ સ્વીકારી લેવા વિનંતી છે. ઇશ્વર તારા સદ્દગુણો ને સદ્દ્વૃત્તિનો બદલો સદૈવ આપ્યા જ કરશે એવી અચળ શ્રદ્ધા રાખી તારો અભ્યાસ અને તારો નાનકડો ધંધો ચાલુ રાખજે, સાથે ભણવામાં પણ હોંશિયાર બનજે, ઇશ્વર મમ્મીને પણ જલદી સાજી કરી દેશે, એની સેવાનો પણ સમય કાઢજે. બેટા, કદી ય નાહિંમત ન થઇશ, તારું જ બીજું નામ-સ્વરૂપ પરમાત્મા છે!’
મમ્મીએ કાગળ વાંચી લીધો. એની આંખમાં આંસુ ઉભરાયા, મુન્નાને પોતાની વધુ નજીક ખેંચી એના માથે ગાલે હાથ ફેરવ્યો. મુન્નાથી પણ રડી પડાયું!