યુએસ નેવીના મેડિકલ કોર્પ્સના નિવૃત્ત કેપ્ટન અને સેવક પ્રોજેક્ટના સ્થાપક ડો. ઠાકોર જી. પટેલે ગામડાંઓમાં પ્રાથમિક આરોગ્યસંભાળની વ્યવસ્થા માટે સ્થાનિક નર્સ પ્રેક્ટિશનર્સ અને ફીઝિશિયન્સ આસિસ્ટન્ટ્સ- કમ્પાઉન્ડર્સને ટ્રેનિંગ આપવાની હિમાયત કરી છે. ડો. પટેલ ભારતના ચાર રાજ્યો- ગુજરાત, બિહાર ઓરિસા અને રાજસ્થાનમાં ગ્રામીણ હેલ્થકેર વર્કર્સને તાલીમ આપવાના મિશન પર છે. ભારત અને ગુયાનામાં ૨૦૧૦થી સેવક પ્રોજેક્ટ ચલાવવાના અનુભવોના આધારે ડો. ઠાકોર જી. પટેલ કહે છે કે તમામ વિકાસશીલ રાષ્ટ્રો અને વિશેષતઃ દક્ષિણ એશિયાઈ દેશોએ પ્રાથમિક સ્તરે પાયારુપ તબીબી સમસ્યાઓ સંબંધિત કામગીરી માટે ઉચ્ચ તાલીમબદ્ધ ફીઝિશિયન્સને મોકલવાના બદલે પ્રાઈમરી હેલ્થ સેન્ટર્સ (PHCs) માટે ગ્રામીણ વિસ્તારો માટે સ્થાનિક નર્સ પ્રેક્ટિશનર્સ અને ફીઝિશિયન્સ આસિસ્ટન્ટ્સને ટ્રેનિંગ આપવા તરફ ધ્યાન આપવું જોઈએ.
તેમના પ્રોજેક્ટ્સ હેઠળ સ્થાનિક ‘સેવક’ને પાયાની આરોગ્ય તપાસ, બ્લડ પ્રેશર અને સુગર લેવલના પરીક્ષણ, સ્વચ્છતાની ચકાસણી ઉપરાંત, આરોગ્ય શિક્ષણ અને રસીકરણની તાલીમ અપાય છે. ગ્રામજનોમાં ક્રોનિક રોગોના અટકાવ અને આરોગ્ય સંભાળ માટે તેઓ પ્રથમ ક્રમે છે. હાલ મેરીલેન્ડના બેથેસ્ડામાં યુનિફોર્મ્ડ સર્વિસીસ યુનિવર્સિટી ઓફ ધ હેલ્થ સાયન્સીસ ખાતે એડજંક્ટ એસોસિયેટ પ્રોફેસર ઓફ મેડિસીન તરીકે કાર્યરત ડો. પટેલ કહે છે કે, હાઈ સ્કૂલ ગ્રેજ્યુએટનેફીઝિશિયન્સ આસિસ્ટન્ટ બનવામાં બે વર્ષની તાલીમ આપવી પડે છે. આ વ્યવસ્થાથી દરેકને લાભ થાય છે. પાયાની આરોગ્યસંભાળ મેળવવા માટે સ્થાનિક લોકોને માઈલો સુધી મુસાફરી કરવી પડતી નથી.’
કેન્યાના નાઈરોબીમાં જન્મેલા અને ભારતના નૈનિતાલની શેરવૂડ કોલેજમાં અભ્યાસ કરેલા ડો. પટેલે યુએસ સ્થળાંતર કરતા પહેલા ગુજરાતની બરોડા મેડિકલ કોલેજમાં મેડિસીનનો અભ્યાસ કર્યો હતો. તેમણે યુએસમાં ઈન્ટર્નશિપ અને નેફ્રોલોજી (કિડની)માં સ્પેશિલાઈઝેશન કર્યું હતું. તેઓ અને તેમના પીડિઆટ્રિશિયન પત્ની ૧૯૭૬માં યુએસ નેવીમાં જોડાયાં હતાં. બે વર્ષની સેવા આપવાનો વિચાર હતો પરંતુ, ૨૩ વર્ષ વીતી ગયા તેમ તેઓ સહાસ્ય કહે છે. પોર્ટ્સમથ નેવલ હોસ્પિટલના મેડિકલ ડાયરેક્ટર તરીકે સેવા આપ્યા પછી તેમની બદલી તમામ પ્રકારના જહાજોમાં મેડિસીનના પ્રેક્ટિસ માટેની યોજનાઓ અને નીતિઓ ઘડવા માટે વોશિંગ્ટન ડીસી ખાતે થઈ હતી. તેમણે યુએસ નેવીના બે હોસ્પિટલ જહાજ- કમ્ફર્ટ અને મર્સીના ઈન્ચાર્જ તરીકે પણ સેવા આપી છે. ૧,૦૦૦ બેડના હોસ્પિટલ શિપ્સને હાલ ન્યૂ યોર્ક અને લોસ એન્જલસમાં કોવિડ હોસ્પિટલ તરીકે કાર્યરત રખાયા છે પરંતુ, સમગ્ર વિશ્વમાં અન્ય માનવતાવાદી પ્રયાસોમાં પણ તેમનો ઉપયોગ કરાયેલો છે.
જોકે, યુએસ નેવીમાં સ્વતંત્ર ડ્યૂટી કોર્પ્સમેનના ડાયરેક્ટર તરીકે તેમની ભૂમિકા વિશેષ બની રહી જેનો ઉપયોગ તેમણે વર્ષો પછી પોતાના સેવક પ્રોજેક્ટના મોડેલ તરીકે કર્યો હતો. ડો. પટેલ કહે છે કે,‘આ લોકો મેડિક્સ છે જેઓ ૧૮થી ૨૦ વર્ષના યુવાન તરીકે કામગીરી શરુ કરે છે. અમે તેમને એક વર્ષ હેલ્થકેરની તાલીમ આપી શિપ્સ પર મૂકીએ છીએ. આવા કેટલાક યુદ્ધજહાજો પર તો ૩૦૦થી વધુ લોકોને આરોગ્યસંભાળ આપનારા તેઓ એકલા જ હોય છે અને તેઓ અદ્ભૂત કામગીરી બજાવે છે. માત્ર યુએસ નેવી માટે જ નહિ, વિશ્વના વિકાસશીલ દેશો માટે પણ તે મહત્ત્વનું મોડેલ છે. મેં વિચાર્યું કે જો આ લોકો જહાજ પર કામ કરતા હોય તો હું ભારતીય ગામડાં માટે પણ તેમ કરી શકું.’
યુએસ નેવીમાંથી નિવૃત્ત થયા પછી ડો. પટેલ વોશિંગ્ટન ડીસીમાં ડિપાર્ટમેન્ટ ઓફ વેટરન્સ એફેર્સમાં રેનલ ડિસીસીઝ, ડાયાબિટીસ અને ઓન્કોલોજી માટે પ્રોગ્રામ ડાયરેક્ટર તરીકે જોડાયા હતા. નિવૃત્તિ પછી ડો. પટેલે તામિલનાડુ અને ગુજરાતમાં અભ્યાસ હાથ ધર્યા હતા અને દરેક PHC ૭થી ૧૦ ગામને કેવી રીતે સેવા આપે છે તે જાણ્યું હતું. ગામડાંમાં હાઈપરટેન્શન અને ડાયાબિટીસ સામાન્ય સમસ્યા છે અને ગ્રામીણ ભારતમાં ક્રોનીક રોગોથી અંદાજે ૫૩ ટકા મોત થાય છે જેને યોગ્ય તપાસ અને સમયસરની સારવારથી અટકાવી શકાય છે. સમસ્યાઓ પર બે મહિના સુધી વિચાર્યા પછી તેમણે સેવક પ્રોજેક્ટ રજૂ કર્યો હતો. શરુઆતમાં તેમમે ગુજરાતના ૨૬ જિલ્લામાંથી એક ગામમાં એક વ્યક્તિ (સેવક)ને ક્લિનિકલ મેડિસીનમાં તાલીમ આપવાનો પ્રસ્તાવ કર્યો હતો. આ સેવક ગ્રામજનોની ડાયાબિટીસ, હાઈપરટેન્શન, ક્રોનિક રોગો અને રસીકરણ માટે ચકાસણી કરે. ગંભીર લક્ષણો જણાય તો PHC અથવા જિલ્લા હોસ્પિટલોને કેસ રીફર કરે તેવી યોજના હતી.
ડો. પટેલે ૨૦૨૦માં ગુજરાતના તત્કાલીન મુખ્ય પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીનો સંપર્ક સાધ્યો હતો અને પોતાનો વીચાર રજૂ કર્યો હતો. ડો. પટેલે કહ્યું હતું કે,‘મોદી વાસ્તવવાદી છે અને તેમણે મને આગળ વધવા જણાવી કહ્યું હતું કે આવા પરોપકારના કાર્ય માટે કોઈ પરવાનગીની જરુર નથી. આથી, મેં તેમને કહ્યું કે મને તમારી સાથે તસવીર ખેંચવા દો અને હું તેનો ઉપયોગ મારી પરમિટ તરીકે કરીશ.’
સેવક પ્રોજેક્ટ જુલાઈ ૨૦૧૦માં કાર્યરત થયો જેના ટ્રેનિંગ અને સ્ક્રીનિંગ ઉપકરણો માટેનું ભંડોળ ડો. પટેલે યુએસમાં પોતાના પરિવાર અને મિત્રો તેમજ સમગ્ર વિશ્વમાંથી એકત્ર કર્યું હતું. આ ફંડ અને સાધનો કીર્તિ ડી. પટેલ સંચાલિત ગુજરાતની NGO ભારતીય સેવા સમાજ દ્વારા ભારતમાં આવ્યા હતા. કીર્તિ પટેલ હાલ સેવક પ્રોજેક્ટના જનરલ મેનેજર છે. બરોડા મેડિકલ કોલેજના સ્ટાફ દ્વારા સેવકોને તાલીમ અપાઈ હતી. કોવિડ મહામારી દરમિયાન સેવકોની ટીમે ગામડાંમાં વિધવાઓ, અનાથ તેમજ નિર્વાહનું સાધન ન હોય તેવા લોકોને ફૂડ અને રેશન પૂરાં પાડ્યા હતા.
સેવક પ્રોજેક્ટ ભારતના ચાર રાજ્યો- ગુજરાત, બિહાર ઓડિસા અને રાજસ્થાનના ૧૨૦થી વધુ ગામમાં કાર્યરત છે તેમજ સાઉથ અમેરિકાના ગુયાનાના ૧૦ ગામમાં કામગીરી વિસ્તારી છે. હવે તેઓ ભારત-પાકિસ્તાનની સરહદ પરના આવક અને જાહેર આરોગ્ય સુવિધા તદ્દન નગણ્ય છે તેવા મીઠાંના વિશાળ અગર વિસ્તારો-કચ્છના રણમાં આ મોડેલ વિકસાવવા પ્રયાસ કરી રહ્યા છે. ડો. પટેલ કહે છે કે ભારતીય ડાયસ્પોરા અને ભારતના ઉચ્ચ શિક્ષિતોએ ગ્રામીણ ગરીબોના જીવન અને નિર્વાહના ધોરણો ઊંચા લાવવા યોગદાન આપવું જોઈએ. તેમણે પડકાર ફેંક્યો હતો કે ‘IITથી એક ગ્રામવાસીનું જીવન સુધર્યું હોય તે બતાવો. IITના ગ્રેજ્યુએટ્સ યુએસ આવે છે અને અસંખ્ય ઉપાયો-સોલ્યુશન્સ શોધે છે તો પછી તેઓ ભારતમાં કેમ કરી શકે નહિ?’ તેઓ એમ પણ માને છે કે પશ્ચિમમાં થાય છે તેમ ભારતીય બિલિયોનેર્સ શિક્ષણસંસ્થાઓ અથવા વિજ્ઞાન સંશોધનોને ભંડોળ આપવામાં પૂરતું કામ કરતા નથી.
તેઓ માને છે કે સ્થાનિક સંસ્થાઓ અને સરપંચોને આરોગ્ય સંબંધિત કાયદાઓ, રસીકરણ તેમજ મફત ઈન્સ્યુરન્સ જેવા સરકારી ફંડ સાથેના આરોગ્ય કાર્યક્રમો વિશે તાલીમ અને શિક્ષણથી ઘણું હાંસલ કરી શકાય તેમ છે. તેઓ કહે છે કે શિક્ષિતોએ અશિક્ષિતો માટે જવાબદારી ઉઠાવવી જોઈએ. શહેરમાંથી ટેલન્ટને ગામડામાં લાવવાના બદલે તમારે ગામડાંના લોકોને જ નર્સીસ, આસિસ્ટન્ટ્સ, ટેક્નિશિયન્સ, વોર્ડબોઈઝ અને સંકળાયેલી હેલ્થકેર સર્વિસીસમાં તાલીમ આપી કુશળ બનાવવા જોઈએ જેથી, તેઓ પોતાની આરોગ્યસંભાળ જરુરિયાતોની કાળજી લઈ શકે. આનાથી ગામડાંથી શહેરોમાં સ્થળાંતર અટકશે અને ગ્રામીણ જીવનધોરણો સુધરશે.
