દિવાળી એટલે રોશની, રંગો અને મીઠાઈઓનો ઉત્સવ. પણ આ બધાં પહેલાં એક પર્વ આવે, જે દિવાળીની ખરી તૈયારી છે, ‘ઘરની સફાઈનું મહાપર્વ’. ગુજરાતીમાં કહેવત છે, ‘પહેલાં ઝાટકો, પછી ફાટકો’. દિવાળીની સફાઈ કંઈ ખાલી ઝાડુ-પોતું નથી, આ તો આપણી વર્ષોજૂની પરંપરા છે, જેમાં ઘરની સાથે મન અને આત્મા પણ સ્વચ્છ થાય છે. આપણે ત્યાં દિવાળીની સફાઈનું કામ ધમાકેદાર રીતે શરૂ થાય. મોંઘી-મોંઘી કંપનીઓના ક્લીનર્સ અને નવીનતમ સાધનો ભલે ગમેતેટલા આવી ગયા હોય, પણ જે મજા એક જૂના કપડાંના ટુકડાથી ખૂણા-ખૂણા સાફ કરવાની છે એ ક્યાંય નથી. આ સફાઈનું કામ અઠવાડિયાઓ પહેલાં શરૂ થાય. ઘરના દરેક સભ્યને પોતાનું કામ સોંપાયેલું હોય. પપ્પા સીડી લઈને માળિયા પર ચઢે, મમ્મી જૂના વાસણો અને કપડાંની પોટલીઓ ઉતારે, અને બાળકોને નાનાં-મોટાં કામ સોંપાય.
ખરેખર તો, આ સફાઈ ફક્ત ધૂળ હટાવવાનું કામ નથી, આ તો યાદોની ગાડીને ગિયરમાં નાખવાનું કામ છે. તમે માળિયે ચઢો અને વર્ષોથી ધૂળ ખાતી વસ્તુઓ ઉતારો, અને તેમાંથી જે વસ્તુઓ નીકળે એ જોઈને જૂના દિવસો યાદ આવી જાય. મારો એક મિત્ર તો કહેતો હતો કે દિવાળીનું કામ એટલે ‘સફાઈ કરતાં કરતાં યાદોના ખજાનામાંથી હીરા શોધવા’. સફાઈ કરતાં કરતાં કબાટમાંથી એક જૂનું રમકડું મળી આવે. એકદમ ધૂળવાળું, કદાચ એક પૈડાં વગરની નાની ગાડી. અને તરત જ યાદ આવે બાળપણના એ દિવસો, જ્યારે આ ગાડી સાથે શેરીમાં દોડાદોડી કરતા હતા. એ બાળપણના મિત્રો યાદ આવે, જેની સાથે કલાકો સુધી રમતા હતા. પછી સ્કૂલના દિવસોની વાતો, શેરીમાં થતી સંતાકૂકડી અને ‘આઈસ-પાઈસ’ જેવી રમતો મનમાં ફરી જીવંત થઈ જાય. જૂના ફોટાના આલ્બમ મળે અને બધા ભેગા થઈને એ ફોટા જુએ. કોઈ ફોટામાં મમ્મી-પપ્પા જુવાન દેખાય તો હસવું આવે, તો કોઈ ફોટામાં દાદા-દાદીની યાદો આંખ ભીની કરી જાય. આ ફોટો ફ્રેમ્સ ફરી સાફ થઈને ઘરના ખૂણાઓને શણગારે છે, પણ એ પહેલાં આપણને ભૂતકાળની યાદોમાં લઈ જાય છે.
ઘણી એવી વસ્તુઓ પણ હોય જે આપણે માળિયે ચડાવી દીધી હોય અને યાદ પણ ન હોય. દિવાળીની સફાઈમાં એ બધું ફરી બહાર આવે. ક્યારેક એક જૂની ‘રિમોટ કંટ્રોલ’વાળી કાર મળે, જૂની વીડિયો ગેમ મળે જેનો વાયર ક્યાંક ગુમ થઈ ગયો હોય. એને શોધવા આખું ઘરઊથલપાથલ કરી નાખીએ. અને જો વાયર મળી જાય તો એનો આનંદ ગમેતેટલી મોંઘી ગિફ્ટથી પણ મોટો હોય. ઘણા ઘરે તો મમ્મી અને દાદીને જૂના વાસણો મળી આવે તો હરખઘેલા થઈ જાયઃ ‘જો પેલું વાસણ આપણે કેટલું શોધ્યું, અને અહીં માળિયામાં જ પડ્યું હતું! હવે એને સાફ કરીને ફરીથી વાપરીશું,’ એવી વાતો થવા લાગે.
આમ તો, દિવાળીની સફાઈનો બીજો એક મહત્ત્વનો ભાગ છે, ઘરને નવું રૂપ આપવું. દિવાલો પર રંગકામ થાય. જૂના પડદા ઉતારીને નવા પડદા લટકાવવામાં આવે. નવા સોફા કવર્સ અને ઓશિકાના કવર્સ દિવાળી માટે જ સ્પેશ્યલ હોય, જે લાભપાંચમ સુધી જ સોફા પર ચઢે. ઘણીવાર જૂની રોશનીની લડીઓ મળે, જેનો કોઈક બલ્બ કે એલઈડી ક્યાંકથી તૂટી ગયો હોય. એને રિપેર કરીને ફરીથી વાપરવાનો આનંદ જ કંઈક અલગ છે. ખરેખર, આ પરંપરા આપણને ઘણી વસ્તુઓ શીખવે છે. જે વસ્તુઓ આપણને નકામી લાગતી હતી, એને આપણે ફેંકી દેવાને બદલે ફરીથી ઉપયોગમાં લઈએ છીએ. આ એક પ્રકારની ‘વાસ્તુ શુદ્ધિ’ પણ છે. ઘરની એક-એક વસ્તુને સ્પર્શ કરીને સાફ કરીએ છીએ ત્યારે એની સાથે જોડાયેલી ઊર્જા અને લાગણીઓનો પણ આપણે અનુભવ કરીએ છીએ.
ઘરની દરેક વસ્તુ, દિવાલ, ખૂણો જાણે આપણી સાથે વાતો કરે છે. ઘરની રાણી સફાઈની દેવી સમી જોવાય. મમ્મી કે ઘરની અન્ય સ્ત્રીઓ જે રીતે આખા ઘરને એકલા હાથે વ્યવસ્થિત કરે, એ જોઈને ખરેખર માન થાય. આ સફાઈનું કામ, ભલે ગમેતેટલું થકવી નાખનારું હોય, પણ એમાં એક અનેરો સંતોષ હોય છે. આખું ઘર જ્યારે ચકચકિત અને સ્વચ્છ દેખાય ત્યારે મનમાં એક શાંતિ અનુભવાય છે.
દિવાળી એટલે અજવાળાનો તહેવાર. અને આ અજવાળું બહારથી નહીં, અંદરથી આવવું જોઈએ. ઘરની સફાઈ એ આપણા જીવનને અજવાળવાની પ્રક્રિયાનો એક ભાગ છે. જે રીતે આપણે જૂની અને નકામી વસ્તુઓ હટાવીને નવી વસ્તુઓ માટે જગ્યા કરીએ છીએ, એ જ રીતે આપણે આપણા મનમાંથી જૂના વિચારો, નકારાત્મકતા અને કચરો હટાવીને નવા વિચારો, આશા અને સકારાત્મકતાને જગ્યા આપીએ છીએ. આ સફાઈની પ્રક્રિયામાં ઘણીવાર નાની-મોટી તકરાર પણ થાય. "આ વસ્તુ ક્યાં ફેંકી દીધી? એ મારે જોઈતી હતી!" જેવી વાતો થતી રહે. પણ અંતે, આ બધું એક સાથે મળીને કામ કરવાનો અને સાથે રહીને હસવા-રડવાનો અવસર પૂરો પાડે છે.
દિવાળીમાં મુખવાસની સ્પેશ્યલ ડીશ અને ચાના કપનો નવો સેટ તો માળિયેથી કાઢવો જ પડે. આ બધી નાની-નાની પરંપરાઓ આપણી સંસ્કૃતિને વધુ સુંદર બનાવે છે. આ સફાઈની પ્રક્રિયા દરમિયાન આપણે બાળકોને જૂના રમકડાં આપીને કહીએ છીએઃ ‘જો હું આનાથી રમતો હતો/હતી’. આ રીતે આપણે આપણી પરંપરા અને બાળપણની યાદોને નવી પેઢી સુધી પહોંચાડીએ છીએ.
છેલ્લે, દિવાળીની સફાઈ એટલે માત્ર ઘરને સ્વચ્છ કરવું નહીં, પણ આપણા મન અને હૃદયને પણ સાફ કરવું. આ પ્રક્રિયા આપણને યાદો, સંસ્મરણો અને પરસ્પર પ્રેમથી જોડે છે. દિવાળીનો તહેવાર આપણી આસપાસ અને અંદરના અજવાળાને ઉજાગર કરે છે, અને આ સફાઈ એ અજવાળાંને આવકારવા માટેની પ્રથમ અને સૌથી સુંદર તૈયારી છે.
