ખબર છે? કેટલાક ગુજરાતી શબ્દો અને શબ્દસમૂહો એવા તો છે, જાણે કોઈ રહસ્યમય કોડ! તમે એમને સીધેસીધા અંગ્રેજીમાં ઉતારો તો એમનો અર્થ તો બદલાઈ જ જાય, પણ સાથેસાથે એની જે મીઠાશ હોય, એની જે ઊંડાઈ હોય, એ પણ ક્યાંક ખોવાઈ જાય. આ શબ્દો ખાલી અક્ષરોના જોડાણ નથી; એ તો આપણી સંસ્કૃતિની ધરોહર છે, આપણી જીવનશૈલીનો અરીસો છે, અને ક્યારેક તો આપણી ઓળખ પણ છે. ચાલો, આજે આવા જ કેટલાક શબ્દોની વાત કરીએ અને જોઈએ કે કેમ એમનું ભાષાંતર કરવું એટલું સહેલું નથી, અને ક્યારેક તો એ પ્રયાસમાં હાસ્ય પણ છલકાઈ આવે છે!
પહેલાં વાત કરીએ ટાઢકની. ‘Coolness’ કે ‘relief’ કરતાં ‘ટાઢક’નો ભાવ વધારે વ્યાપક છે. એ શારીરિક શાંતિ પણ હોઈ શકે, જેમ કે ગરમીમાં ઠંડો પવન આવે ત્યારે થતી ‘ટાઢક’, અને માનસિક શાંતિ પણ હોઈ શકે. જેમ કે, કોઈ ચિંતા દૂર થાય ત્યારે ‘ટાઢક વળી’. આ એક સુખદ અને સંતોષકારક અનુભવ છે. આખો દિવસ કામ કરી થાક્યા પછી ઠંડા પાણીનો લોટો પીવાથી જે ‘ટાઢક’ વળે, એનું કોઈ અંગ્રેજી નહીં! અને આપણું હૈયું. ‘Heart’ તો માત્ર એક અંગ છે, પણ ‘હૈયું’ એટલે લાગણીઓનું કેન્દ્ર, સાહસ અને હિંમતનો સ્ત્રોત. જ્યારે આપણે કહીએ કે ‘હૈયું ભરાઈ આવ્યું’, ત્યારે એ માત્ર હૃદય ભરાઈ જવાની વાત નથી, પણ ઊંડી ભાવનાઓથી છલકાઈ જવાનો અહેસાસ છે. ‘મારા હૈયામાં ડર બેઠો છે’ – આમાં હૃદય નહીં, પણ મનની વાત છે.
જ્યારે કોઈના પર આધાર રાખવો પડે ત્યારે થતી અનુભૂતિ એટલે ઓશિયાળું. ‘Helpless’ કે ‘pitiful’ તો ઘણા હોય, પણ ‘ઓશિયાળું’ એટલે કોઈના પર નિર્ભર રહેવું પડે ત્યારે અનુભવાતી લાચારી, શરમ અને ક્યારેક કૃતજ્ઞતાનો મિશ્ર ભાવ. પોતાની અશક્તિનો અહેસાસ અને કોઈની મદદ પર આધાર રાખવાની મજબૂરી, એ જ તો ‘ઓશિયાળું’. કોઈની સામે હાથ લંબાવવો પડે ત્યારે જે ભાવ આવે એ ‘ઓશિયાળું’.
હૃદયમાંથી ઉભરાતો નિખાલસ આનંદ એટલે ઉમળકો. ‘Enthusiasm’ કે ‘excitement’ તો ઠીક, પણ ‘ઉમળકો’ એટલે હૃદયમાંથી ઉભરાતો નિખાલસ આનંદ, પ્રેમ કે ઉત્સાહ, જ્યારે કોઈ પ્રિય વ્યક્તિ મળે ત્યારે જે આપણું હૈયું ભરાઈ આવે અને જે સ્વાભાવિક ભાવ બહાર આવે, એ જ તો ‘ઉમળકો’. એમાં કોઈ બનાવટ નથી હોતી. ‘આજે તો મને તને જોઈને ઉમળકો આવી ગયો!’ – આમાં જે ઊંડી લાગણી છે, એ ‘got excited’માં ક્યાંથી આવે? પછી આવે છે ગળચું. ગળામાં કંઈક ફસાય ત્યારે થતી અગવડતાને આપણે ‘ગળચું’ કહીએ છીએ. પણ આ માત્ર શારીરિક જ નહીં, ભાવનાત્મક રીતે પણ હોઈ શકે. જ્યારે કોઈ વાત ગળામાં અટકી જાય, કહેવાતી ન હોય, ત્યારે પણ ‘ગળચું’ અનુભવાય છે, ખરું ને? કોઈ ગુસ્સામાં હોય ને કહી ન શકે, ત્યારે એનું ‘ગળચું’ ભરાઈ આવે.
હવે વાત કરીએ મોંમાં પાણી લાવી દેતા ફાફડા-જલેબીની. ‘Fafda and Jalebi’ બોલવાથી શું એ સ્વાદ આવશે જે રવિવારની સવારે આ નાસ્તો ખાવામાં આવે છે? આ તો માત્ર બે વાનગીઓ નથી, પણ એક પરંપરા છે, એક લાગણી છે. તહેવારો હોય કે રજાનો દિવસ, આ જોડી હંમેશા હાજર હોય! એમાં જે ખારો-મીઠો સ્વાદ છે, એ ગુજરાતીઓના દિલમાં કાયમ માટે વસી ગયો છે. એવું જ કંઈક ડાયરાનું છે. ‘Folk gathering’ કે ‘musical evening’ તો ઓછા પડે છે. ‘ડાયરો’ તો કંઈક અલગ જ છે. અહીં કલાકાર અને શ્રોતા વચ્ચે કોઈ દીવાલ નથી હોતી. લોકગીતોની રમઝટ હોય, કવિતાઓની મહેફિલ હોય, હાસ્યની છોળો ઊડતી હોય અને વાતોનો દરિયો વહેતો હોય. એક કલાકારે જોક માર્યો ને શ્રોતાઓએ દાદ દીધી આ માહોલ ક્યાંથી લાવવો અંગ્રેજીમાં? આ તો આપણી ગામઠી સંસ્કૃતિનું જીવતુંજાગતું ઉદાહરણ છે.
ભાવ એક એવો શબ્દ છે જેના અનેક અર્થ છે. ‘Price’ પણ ‘ભાવ’ કહેવાય, ‘emotion’ પણ ‘ભાવ’ કહેવાય, અને આધ્યાત્મિક જગતમાં તો એનો મહિમા જ અપરંપાર છે. ભક્તિની ઊંડી લાગણી હોય કે ઈશ્વર સાથેનું જોડાણ, એને પણ ‘ભાવ’ કહેવાય. ‘માર્કેટમાં ભાવ શું ચાલે છે?નથી માંડીને ‘મારા મનમાં ભાવ ઊઠી આવ્યો!’ – આ ‘ભાવ’ શબ્દની વિવિધતા કોઈ અંગ્રેજી શબ્દમાં ન મળે. એટલે જ આ શબ્દનો એક અંગ્રેજી પર્યાય શોધવો લગભગ અશક્ય છે.
અને અંતે, છાશ. ‘Buttermilk’ તો તમે કહેશો, પણ આપણી ‘છાશ’ તો કંઈક જુદી જ છે. એ માત્ર પીણું નથી, પણ ભોજનનો એક અભિન્ન ભાગ છે. ગરમીમાં ઠંડક આપે અને જમ્યા પછી પાચન સુધારે. અને હા, એમાં જે જીરું અને મસાલાનો વઘાર હોય છે, એનો સ્વાદ તો દુનિયાભરમાં અજોડ છે! વિદેશીઓ પંજાબી લસ્સી પીને ખુશ થાય, પણ આપણી છાશનો મહિમા તો કઈક જુદો જ છે!
પછી આવે છે આપણા સંસ્કાર. ‘Values’, ‘ethics’ કે ‘culture’ તો ઘણા હોય, પણ ‘સંસ્કાર’માં જે ઉછેરનો સથવારો છે, જે પેઢી દર પેઢી ઉતરી આવેલા ગુણોનો વારસો છે, એનું શું? આ તો વ્યક્તિના વ્યક્તિત્વનો પાયો છે, જે તેને સારા-નરસાની પરખ શીખવે છે અને સમાજમાં કેમ રહેવું તેની સમજ આપે છે. બાળકને વડીલોના પગે લાગવાનું શીખવવું, એ આપણા સંસ્કાર! એનું શું ટ્રાન્સલેશન કરવું? અને લગ્નમાં થતું મામેરું! ‘Traditional gifts from maternal uncle’ કહેશો તો એમાં જે મામા-ભાણીના પ્રેમનો ભાવ છે, જે કન્યાને સાસરીમાં પગ મૂકતી વખતે મળતા આર્થિક અને ભાવનાત્મક ટેકાની વાત છે, એ ક્યાંથી આવશે? આ તો માત્ર ભેટ નથી, પણ એક આશીર્વાદ છે જે પરંપરાના તાંતણે બંધાયેલો છે. ‘લો, મામાનું મામેરું આવ્યું!’ - આ વાક્યમાં જે ખુશી છે, એ શું ખાલી ‘Uncle's gifts arrived’થી વ્યક્ત થાય?
આ તો માત્ર થોડાક ઉદાહરણો છે. આવા તો કેટલાય શબ્દો અને શબ્દસમૂહો છે જે ગુજરાતી ભાષાને એક આગવી ઓળખ આપે છે. આ શબ્દો આપણી સંસ્કૃતિની ઊંડાઈ અને આપણી જીવનશૈલીની સુંદરતાને પ્રતિબિંબિત કરે છે. ભલે એમનો સીધો અંગ્રેજી અનુવાદ કરવો મુશ્કેલ હોય, પણ એમનામાં જે ભાવ અને અર્થ છુપાયેલો છે, એને આપણે હંમેશા જાળવી રાખવો જોઈએ. કારણ કે આ શબ્દો જ તો આપણી સાચી ઓળખ છે!
તમને આવા બીજા કયા ગુજરાતી શબ્દો યાદ આવે છે, મને ઇન્સ્ટાગ્રામમાં DM કરી શકો @rjvishal અને હા, કયા શબ્દનું ભાષાંતર કરતી વખતે તમને સૌથી વધારે મુશ્કેલી પડી કે હસવું આવ્યું?
