‘લોકો તમે શું કહ્યું છે તે ભૂલી જશે, લોકો તમે શું કર્યું છે તે પણ ભૂલી જશે પરંતુ, તમે લોકો તરફ જે લાગણીપૂર્ણ વ્યવહાર કર્યો હશે તેને કદી ભૂલશે નહિ.’
હું મોટી થઈ રહી હતી ત્યારથી મારી માતા મને માયા એન્જેલોઉનું આ અવતરણ સંભળાવતી આવી છે. આ પછી તે હંમેશાં એમ પણ કહેતી કે, ‘માના, તારા દાદાને જો! તેમણે કદી કોઈના પણ માટે ખરાબ શબ્દ ઉચ્ચાર્યો નથી, તેમને મળનારા તમામ લોકોને મદદ કરવા તેઓ કશું પણ કરી છૂટે છે અને તેનાથી પણ વધુ કહું તો, તેઓ લોકોને સલામતી, મૂલ્ય અને પ્રેમની લાગણીની અનુભૂતિ કરાવે છે. તું પણ તેમના જેવી જ વ્યક્તિ બની રહે તેમ હું ઈચ્છું છું.’ આ પછી, સામાન્ય રીતે ભરાયેલા સાદે હિન્દીમાં એમ પણ ઉમેરતી કે, ‘ભગવાન પણ ન ઈચ્છે પરંતુ, જો આવતીકાલે તારાં દાદાને કશું થઈ ગયું તો તને ખબર છે, તેમના અંતિમ સંસ્કારમાં કેટલા લોકો હાજર રહેશે? હજ્જારો લોકો!’
હું મોટી થતી ગઈ તેમ મારાં દાદાની વધુ નિકટ આવતી ગઈ અને તેમના વિનાના જીવનના વિચારમાત્રથી મને દર વખતે તરત આંખમાં આંસુ આવી જતાં. હું તેમને હંમેશાં તેમની હોમ ઓફિસને સ્વચ્છ અને વ્યવસ્થિત રાખવા વિનંતી કરતી રહેતી, તેમને ઓળખનારા તમામને ખબર છે કે તેઓ આખરી સમય સુધી કામમાં પરોવાયેલા રહ્યા હતા. તેઓ ચહેરા પર હંમેશના સ્મિત સાથે મને ગુજરાતીમાં ઉત્તર વાળતા કે, ‘હું ના હોઉં ત્યારે આ બધું ફેંકી જ દેજે!’ અને હું તરત રોવાં લાગતી અને તેઓ મને મશ્કરીમાં એમ કહેતા કે તારાં લગ્ન થાય ત્યાં સુધી તો હું તારી આસપાસ જ રહીશ. આ સાંભળીને પણ હું રોવાં લાગતી હતી.
હવે તો આ સમરમાં મને યુનિવર્સિટીની ગ્રેજ્યુએટ બનતી નિહાળવા પણ તેઓ મારી આસપાસ હાજર નહિ હોય.
ગત સપ્તાહે શનિવાર ૧૭ ઓક્ટોબરે મારા દાદાના ફ્યુનરલ સમયે મેં મારી લાગણી વ્યક્ત કરી હતી. કોવિડ-૧૯ની ગાઈડલાઈન્સના કારણે માત્ર ૩૦ વ્યક્તિની હાજરી હતી પરંતુ, મને જાણ છે કે તમારામાંથી ઘણા બધા પણ તેમને ખૂબ ચાહતા હતા. અમારા પરિવારને પડેલી અચાનક અને અસહ્ય કરુણ ખોટ સંબંધે વિશ્વભરમાંથી દિલસોજીના હજ્જારો સંદેશા પ્રાપ્ત થયા છે. અમે તેમના અત્યંત આભારી છીએ પરંતુ, હું તે શબ્દોમાં વર્ણવી શકતી નથી. તેમને લોકો આટલા બધા ચાહતા હતા તે વિચાર પણ થોડી રાહત આપનારો છે. હું આશા રાખું કે તેઓ પણ આ જાણતા હતા.
જેઓ મારાં દાદાને ખૂબ ચાહતા હતા પરંતુ, ફ્યુનરલમાં અમારી સાથે હાજર રહી શક્યા નહિ, જેઓ મારાં દાદાને બરાબર જાણતા ન હતા પરંતુ, તેમને આવી તક મળી હોત તો સારું તેમ ઈચ્છતા હતા અને એવા લોકો, જેઓ માની શકતા નથી કે સમગ્ર વિશ્વને ચાહનારી વ્યક્તિને ન્યાય કરવા માટે માત્ર બે મિનિટના મર્યાદિત સમયમાં ગુણગાન કે પ્રશસ્તિ કેવી રીતે શક્ય ગણાય (ખરેખર, આ શક્ય જ નથી), તે સહુના માટે મેં જે કહ્યું તેની ટ્રાન્સસ્ક્રીપ્ટ રજૂ કરું છુઃ
આ સપ્તાહના આરંભે હું અને અમારો પરિવાર મારા સુંદર, સ્નેહાળ દાદાના ફ્યુનરલની તૈયારી કરી રહ્યો હતો ત્યારે મને તુરત લાગણી થઈ કે મારે પણ દાદાને ખભાનો ટેકો આપવો છે અને તેમના માન-સ્મરણમાં તેમના ગુણગાન (eulogy) ગાવાં છે. આ રીતે જાહેરમાં શોકની લાગણી પ્રદર્શિત કરવાની ઈચ્છાએ મને વ્યગ્ર-બેચેન કરી મૂકી પરંતુ, હું મારાં દુઃખને બાજુએ રાખવાં પ્રયાસ કરું છું. હું જાણું છું કે મારાં દાદાના ૭૭ વર્ષના જીવનકાળમાં તમારા બધા સહિત કોઈ પણ રીતે તેમના પરિચયમાં આવેલા લોકો તેમને ચાહતા હતા અને આદર કરતા હતા. એમ કહેવાય છે કે દુઃખમાં કોઈને સહભાગી બનાવવાથી દુઃખ હળવું થાય છે. આ દુઃખ હળવું બને તે માટે હું કોઈ પણ પ્રયાસ કરીશ કારણ કે મારાં હૃદયને આજ સુધી આટલો તીવ્ર આઘાત લાગ્યો નથી.
મારાં દાદા મારાં માટે શું હતા તેવી સેંકડો બાબતોમાંથી એક બાબતને પણ વ્યક્ત કરવા માટે હું શબ્દો શોધી શકું તેમ નથી. જોકે, મારાં દાદાને તો તેની ખબર જ હતી. તેઓ મારાં એન્કર હતા, સમગ્ર વિશ્વમાં મારાં સ્નેહપાત્ર લોકોમાં એક હતા અને હું જાણું છું કે ઘણી રીતે મારાં પોતાના પિતામાં તેમની છબી નિહાળવામાં હું નસીબદાર છું. હું હંમેશા ડી. આર. શાહની ગ્રાન્ડડોટર - પૌત્રી – તેમની પ્રથમ પૌત્રી - હોવાનો ગર્વ અનુભવતી રહી છું. તેઓ ખરેખર સારા અને પવિત્ર માનવી હતા જેમણે, હંમેશાં પ્રેમની સુવાસ પ્રસરાવી છે, તેમના હાસ્ય, માયાળુપણા અને કરુણા માટે તેઓ હંમેશાં સ્મરણમાં રહેશે. હું મારું બાકીનું જીવન મારાં દાદા જેવાં થવાના પ્રયાસમાં અને તેમને મારાં પ્રત્યે ગર્વ અનુભવાય તેવા પ્રયાસમાં વીતાવીશ.
તેઓ અમને પ્રેમથી કહેતા કે, ‘જરા પણ ચિંતા ન કરશો, ખુશ રહો! કાંઈ આભ તૂટી પડવાનું નથી.’ આજે તો લાગે છે કે ખરેખર આભ તૂટી પડ્યું છે. તેમના વિના દુનિયા અધૂરી લાગે છે, અમારો પરિવાર નિરાધાર બની ગયો છે અને હું તો ઘરનાં પ્રવેશદ્વાર તરફ મીટ માંડીને જ જોતી રહું છું, એના માટે સતત રાહ જોયાં કરું છું જે કદી થઈ શકવાનું નથી. મારાં બાકીના દિવસોમાં, તેમણે મને શીખવેલા અનેકાનેક પાઠ (અને મારાં પિતામાં તેમણે સર્જેલી પોતાની નાની છબી) થકી મારાં દાદા મારાં માટે દીવાદાંડી બની રહેશે અને હું હંમેશ માટે તેમની લાડકી દીકરી બની રહીશ.
દાદા, હવે મને તમારા સાથે વાત કરવી છે. મારી વારી છે, તમને ‘ડોન્ટ વરી, બી હેપી’ કહેવા માટે. તમે ચિંતા નહિ કરતા. હું બધાનું ધ્યાન રાખીશ, પોતાનું પણ, જેવું તમે શીખવાડ્યું છે. તમારી જ્યોત્સના, તમારો જગો, તમારી નમી સીનીયરનું ધ્યાન તમારી નમી જુનિયર રાખશે. ધ્યાન અને હું, વિહાના, વિરિના, કરિના અને હીયાનને તમારી બધી વાર્તા કહીશું અને હવેથી હું તમારા માટે પગ હલાવાનું બંધ કરી દઈશ, રાતે સૂવાની પહેલાં બધાં દરવાજાઓ અને બારીઓને ચેક કરીને રાખીશ, બોલતાં બોલતાં હસવાનું બંધ કરીશ અને હસતાં હસતાં બોલવાનું બંધ કરી દઈશ. ‘Talking? No laughing. Laughing? No talking.’ આઇ લવ યુ, દાદા. તમારી બહુ યાદ આવશે.
